"Хто смяецца апошнім" - Поўны змест

АКТ ПЕРШЫ

Калідор — вестыбюль установы.

Ц ё ц я  К а ц я (выходзіць з дзвярэй дырэктаравага кабінета. За ёю Нічыпар). Фу!.. Добра, што ты якраз падышоў, я ж бы адна гэтаму сталу і рады не дала.

Н і ч ы п а р. Гэта, брат, стол! Каб некалі мне такі пляц зямлі, то я б гаспадаром быў.

Ц ё ц я  К а ц я. Новы поп, дык новае і маленне. У таго дырэктара, бывала, адзін столік, два крэслы і ўсё. А ў гэтага ж стол гэтакі, а на стале ж мартаплясаў усялякіх панастаўляна — таксама грошай каштуюць.

Н і ч ы п а р. А што яму — шкада казённых грошай? Не з свае ж кішэні плаціць.

Ц ё ц я  К а ц я. Дзве канапы скураныя, мяккія. I нашто яны? Хіба ён лежачы працаваць думае.

Н і ч ы п а р. Далікатнага, мусіць, заводу. Баіцца, каб на цвёрдьга мазалёў не панаседжваць.

Ц ё ц я  К а ц я. I вось, скажы ты... Зараз год, як я на гэтым месцы, а не магу ўцяміць, што тут людзі робяць. Такі ж каваль у кузні куе, то знак ёсць, настаўнік дзяцей вучыць, і то знак ёсць, а тут людзі нешта робяць, робяць, і работы гэтай не відаць.

Н і ч ы п а р. Кажаш, працуюць і смаку не чуюць.

Ц ё ц я  К а ц я. Яны, можа, і чуюць, але я не бачу, які тут смак. Нейкія ўсё каменні, косці перабіраюць, пясок перасыпаюць.

Н і ч ы п а р. Гэта яны зямлю вывучаюць.

Ц ё ц я  К а ц я. Як гэта зямлю?

Н і ч ы п а р. А так, што як паглядзяць на гэтыя косці, дык адразу скажуць, колькі зямлі год і як яна выглядала, калі маладою была.

Ц ё ц я  К а ц я. Пляцеш ты абы-што. Думаеш, калі я баба, дык ужо і паверу ўсякаму глупству.

Н і ч ы п а р. Запытайся ў Чарнавуса. Ён чалвек дарма што сур'ёзны, а калі разгаворыцца, дык люба слухаць. Раскажа, і дзе некалі мора было, і чаму яго цяпер там няма, і якія жывёлы былі мільёны год таму назад, і як яны елі адна другую. Так дакладна раскажа, нібы ён сам быў пры гэтым.

Ц ё ц я  К а ц я. А ў тым інстытуце, што на Шырокай, дык сабак поўна. Там з імі ўсялякія штукі вырабляюць, практыку здымаюць. Мая суседка там прыбіральшчыцай, дык расказвае, што не даюць, каб гэтыя сабакі ротам елі, а папракручвалі дзіркі ў баку ды ўліваюць ім яду туды.

Н і ч ы п а р. Ну, гэта хто да якой навукі здатны. Адны зямлю вывучаюць, а другія жывёлу.

Ц ё ц я  К а ц я. Але нашто ж дзіркі круціць?

Н і ч ы п а р. Чаму нашто? Трэба ж хоць адным вокам глянуць, што там усярэдзіне робіцца.

Ц ё ц я  К а ц я. Дык хіба ім не хапае гэтых дзірак, што сабаку бог даў?

Н і ч ы п а р. Гэта табе здаецца, што хапае, а ім, бачыш, мала... Загаварыўся тут з табой, а ў мяне яшчэ двор не прыбраны.

Ц ё ц я  К а ц я. Прыбярэш, дзе твой двор дзенецца.

Н і ч ы п а р. Дырэктар прыйдзе, нагонку дасць.

Ц ё ц я  К а ц я. Вельмі твой дырэктар на двор углядаецца. У яго другім галава занята. Учора адвячоркам з Зіначкай за горад імчаў на таксі, дык аж пыл курэў.

Н і ч ы п а р. З нашай Зіначкай?

Ц ё ц я  К а ц я. А то з якою ж?

Н і ч ы п а р. Глядзі ты! У яго ж і свая жонка гладкая.

Ц ё ц я  К а ц я. Гладкая, мусіць, прыелася, да шурпатай пацягнула.

Н і ч ы п а р. А Зёлкін як жа?

Ц ё ц я  К а ц я. А што Зёлкін... Толькі ходзіць на мяккіх лапах ды прыслухоўваецца, хто што гаворыць. Што дырэктар з яго жонкай забаўляецца, дык ён гэтага не бачыць.

Н і ч ы п а р. Бачыць, ды віду не паказвае. Што ж гэтакі пеўнік зробіць дырэктару? А таму раскоша тут, як шчупаку ў сажалцы. Усе так і выдыгаюць перад ім: «Таварыш Гарлахвацкі! Таварыш Гарлахвацкі!» А ў таго Гарлахвацкага крукам носа не дастаць. Адзін Чарнавус яго не баіцца. Гэты сам разумее ў навуцы не менш за яго.

Ц ё ц я  К а ц я. З'есць і Чарнавуса.

Н і ч ы п а р. Глядзі, каб не ўдавіўся.

Ц ё ц я  К а ц я. Папомніш маё слова. З'есць, як з'еў ужо Муравіцкага. Так падвядзе, што той не будзе і ведаць, адкуль што ўзялося.

Н і ч ы п а р. Чарнавуса таксама голымі рукамі не возьмеш. Моцна вучоны чалавек. Кніжкі друкуе свае, студэнтам лекцыі чытае, для піянераў у журнал піша. Напісаў, кажуць, нейкую кнігу важную, дык аж у Маскву паслаў. Гэта, брат, галава! (Бярэ мятлу і выходзіць. Цёця Каця канчае выціраць падлогу. Уваходзіць Вера.)

В е р а. Добры дзень, цёця Каця!

Ц ё ц я  К а ц я. Дзень добры, Вера Міхайлаўна. Вось ранняя птушка?! Заўсёды першая!

В е р а. Аляксандра Пятровіча няма яшчэ?

Ц ё ц я  К а ц я. Каторага вам? У нас жа іх два — дырэктар і Чарнавус.

В е р а. Мне Чарнавуса.

Ц ё ц я  К а ц я. Нешта вы жыць без яго не можаце?

В е р а. Жыць-то магу, а працаваць без яго мне цяжка было б.

Ц ё ц я  К а ц я. Гэта вы пры ім навуку праходзіце?

В е р а. Ага.

Ц ё ц я  К а ц я. Нашто вам, маладой дзяўчыне, гэтыя старыя косці спатрэбіліся?

В е р а. Косці ў яго старыя, але душа маладая.

Цёця  Каця. Хто ў боб, а хто ў гарох. Я пра тыя косці, што ў шафах.

В е р а (смяецца). А я думала, пра Аляксандра Пятровіча. Мы з Чарнавусам касцямі не займаемся, гэта Гарлахвацкі іх перабірае. А наша справа — мел, гліна, вапна, фасфарыты. Галоўны далакоп — Аляксандр Пятровіч, а я яму памагаю. (Уваходзіць Левановіч.)

В е р а (жартаўліва). Што, нагрузку нясеш?

Л е в а н о в і ч. Нясу.

В е р а. Я ж ведаю, што ты пра мяне не забудзеш. Гавары хутчэй, у чым справа?

Л е в а н о в і ч. Справа ў тым, што трэба ў падшэфнай часці лекцыю прачытаць.

В е р а. Аб чым?

Л е в а н о в і ч. Просяць расказаць ім аб мінулым нашай планеты.

В е р а. Дык гэта ты мне даручаеш?

Л е в а н о в і ч (жартуючы). Хацеў даручыць табе, ды баюся, што байцы больш будуць глядзець на цябе, чым слухаць.

В е р а. Калі ты навучыўся кампліменты гаварыць?

Л е в а н о в і ч. А гэта хіба камплімент?

В е р а. Самы сапраўдны. Сакратару парткома гэта як быццам і не да твару.

Л е в а н о в і ч. Даю слова надалей гаварыць з табою толькі дырэктывамі. Дык каго мы ўсё ж такі пашлём лекцыю прачытаць?

В е р а. Можа, Гарлахвацкага? Няхай бярэ сваіх мамантаў у мяшок ды ідзе расказвае.

Л е в а н о в і ч. Гаварыў з ім. Просіцца — кажа, вельмі заняты.

В е р а. Я б гэтага не сказала.

Л е в а н о в і ч. Можа, старога?

В е р а. Чарнавуса?

Л е в а н о в і ч. Ага. Хоць ён, здаецца, не вельмі любіць выступаць.

В е р а. З прамовамі... А пра зямлю расказаць — гэта ён з ахвотаю. У яго гэта выходзіць, як казка.

Л е в а н о в і ч. Дык ты перадай яму, што я прасіў, каб ён з'ездзіў у часць. Можа не адмовіцца?

В е р а. Пабурчыць крыху, што ад работы адарвалі, а пасля і сам будзе задаволены.

Л е в а н о в і ч. А аб часе я паведамлю. (Збіраецца адыходзіць.)

В е р а. Як твой торф?

Л е в а н о в і ч. Канчаю лабараторныя доследы.

В е р а. Кажуць, што ты з яго ледзь не торты збіраешся рабіць.

Л е в а н о в і ч. Торты што! Я вырабляю больш сур'ёзныя рэчы.

В е р а. Напрыклад?

Л е в а н о в і ч. Напрыклад — спірт і яшчэ шмат чаго.

В е р а. Спірт? Дык ты ж самагоншчык?

Л е в а н о в і ч. Прыходзь, пачастую. (Выходзіць.)

В е р а. Вось, цёця Каця, малады хлопец, а хутка прафесарам будзе.

Ц ё ц я  К а ц я. Цяпер жа ўсе маладыя — разумныя, на тое ж вас і вучаць.

В е р а. I на чым жа вырас! На торфе!

Ц ё ц я  К а ц я. Усюды растуць: на торфе, на гліне. На пяску і то растуць. Такі ўжо клімат у нас.

В е р а. Добры клімат, цёця Каця, савецкі!

Ц ё ц я  К а ц я. Я ж і кажу. А чаму гэта ён там працуе, а сюды распараджацца ходзіць?

В е р а. У нас адна партыйная арганізацыя, а ён сакратар, вось і ходзіць па партыйных справах.

Ц ё ц я  К а ц я. Вунь ідзе ваш далакоп. (Бярэ анучу і адыходзіць цбок.)

Уваходзіць Ч а р н а в у с.

В е р а (стаўшы ў позу, гаворыць урачыста-дураслівым тонам). Прывітанне галоўнаму далакопу, ахавальніку скарбаў старой бабулі-зямлі! Выгляд у вас бадзёры і натхнёны. Ці не ўдалося вам узламаць яшчэ адзін з куфраў старой бабулі?

Ч а р н а в у с. Раней для гэтага мне трэба выпрасіць у Гарлахвацкага пару тысяч рублёў.

В е р а. Ух, вядро халоднай вады! А што — не дасць, думаеце?

Ч а р н а в у с. Трэба, каб даў, іначай мы не закончым доследаў у раёне Рудні.

В е р а. З Масквы нічога не атрымалі?

Ч а р н а в у с. Не. (Да цёці Каці.) Кацярына Іванаўна, сёння пошты не было яшчэ?

Ц ё ц я  К а ц я. Не, не было.

В е р а. Ага, забрала за жывое! Правалілася ваша праца.

Ч а р н а в у с. Дражніцеся, а ў самой душа ў пятках.

В е р а. А мне што?

Ч а р н а в у с. Як гэта што? Ваша асоба тут таксама замешана як быццам.

В е р а. А я адмяжуюся. Скажу, што ніякага ўдзелу ў працы не прымала, што прафесар хоча схавацца за мае вузкія плечы малодшага супрацоўніка.

Ч а р н а в у с. Не, выбачайце! Разам працавалі, разам і адказваць будзем. Ад гэтага вам ніяк не выкруціцца.

В е р а. Ды ад вас-то цяжка выкруціцца. Учора Зёлкін круціўся, круціўся, і нічога не выйшла.

Ч а р н а в у с. Як ён сябе адчувае? Не бачылі яго сягоння?

В е р а. Не, яшчэ не бачыла. Думаю, што няважна.

Ч а р н а в у с. Выступаць з такім навуковым дакладам — гэта безабразіе. Адны траскучыя фразы і абсалютна нічога канкрэтнага. Не выкарыстаў нават таго матэрыялу, які яму быў дадзены амаль поўнасцю апрацаваным. I каго ён хацеў падмануць?

В е р а. Сам сябе.

Ч а р н а в у с. Мабыць, злы на мяне?

В е р а. Я думаю! Такую лазню вы яму далі...

Ч а р н а в у с. Яж яму дабра жадаю.

В е р а. Наўрад ці здольны ён ацаніць гэта.

Ч а р н а в у с. Можа, я занадта рэзка выступіў. Трэба будзе пагаварыць з ім.

В е р а. Я лічу, што вы вельмі добра выступілі, і няма чаго вам прабачэння прасіць.

Ч а р н а в у с. Не прабачэння, а растлумачыць яму ў больш спакойнай абстаноўцы.

В е р а (паказваючы на Тулягу, які ўвайшоў). А вось яшчэ адзін шаноўны далакоп. Што з вамі, Мікіта Сымонавіч? Чым вы так усхваляваны?

Т у л я г а. Мяне так напужалі, што я апамятацца не магу.

В е р а. Хто ж вас так напужаў?

Т у л я г а. Я ўжо і не ведаю, ці гаварыць.

В е р а. Калі вы нам не давяраеце, дык не гаварыце.

Т у л я г а. Не ў тым справа, што не давяраю.

В е р а. Дык у чым жа?

Т у л я г а. Скажаш, а пасля пойдзе гаворка, і нажывеш непрыемнасці.

В е р а. Ну то не гаварыце.

Т у л я г а. Але ж я хацеў бы параіцца з вамі, што рабіць.

В е р а. Дык парайцеся.

Т у л я г а. Але ж і раіцца небяспечна. Баюся, што пойдуць усялякія чуткі.

В е р а. I так страшна, і гэтак страшна. Заўсёды вам чаго-небудзь страшна, Мікіта Сымонавіч. Лепш не гаварыце, а то яшчэ больш будзеце баяцца. (Да Чарнавуса.) Пойдзем, Аляксандр Пятровіч.

Т у л я г а. Чакайце, таварышы! (Вера і Чарнавус спыняюцца.) Я ж не ведаю, што мне рабіць... Можа такі параіцца з вамі?

Ч а р н а в у с (з усмешкай). Гэта вы ўжо самі глядзіце.

Т у л я г а (адважыўся). Дзіўнае здарэнне, ведаеце... Іду гэта я па вуліцы, раптам абганяе мяне нейкі чалавек. Абганяе і... (Не адважваецца сказаць.)

В е р а. I... што?

Т у л я г а. Не ведаю, ці гаварыць.

Вера (смяецца). Дык вы хоць нас адпусціце, Мікіта Сымонавіч, калі не можаце. (Мерыцца адыходзіць.)

Т у л я г а. Хвіліначку, таварышы! Я зараз... Але я прашу, каб вы пра гэта нікому ні слова.

Ч а р н а в у с. Ды ладна ўжо, Мікіта Сымонавіч.

Т у л я г а. Дык вось... Абмінае і глядзіць мне проста ў твар.

В е р а (насмешліва). Ну, няўжо ў твар?

Т у л я г а. Не, вы ж паслухайце! Раз аглянуўся, другі раз аглянуўся і трэці раз аглянуўся. А пасля спыніўся і пытаецца: «Скажыце,— кажа,— ваша прозвішча не Падгаецкі?» Тут я ўвесь аж закалаціўся. «Не,— кажу,— я не Падгаецкі, я Туляга».

В е р а. А ён што?

Т у л я г а. «Выбачайце,— кажа,— вельмі ж падобны. Я некалі ў Варонежы,— кажа,— сустракаў такога тыпа»,— і пайшоў.

В е р а (іранічна). I пайшоў! Скажыце, калі ласка! Дык гэта ж сапраўды страшна!

Т у л я г а. Але ж гэта яшчэ не ўсё. Калі я ўваходзіў у інстытут, ён яшчэ раз аглянуўся на мяне.

В е р а. А калі і яшчэ раз, дык што ж тут страшнага?

Т у л я г а. Не, гэта такі страшна. У Варонежы сапраўды быў некалі Падгаецкі — дзянікінскі палкоўнік.

В е р а. Дык вы тут пры чым?

Т у л я г а. А я ў той час таксама быў у Варонежы.

В е р а. Палкоўнікам?

Т у л я г а. Не, я быў настаўнікам гімназіі.

В е р а. Дык мы ж гэта ведаем.

Т у л я г а. Але вы не ведаеце, што гэты палкоўнік быў падобны на мяне, як дзве кроплі вады.

В е р а. Ну і што?

Т у л я г а. Гэты чалавек можа сказаць, што ў інстытуце працуе дзянікінскі палкоўнік. (Чарнавус і Вера смяюцца.) Не, гэта зусім не смешна. Дакументаў у мяне з таго часу няма — чым я апраўдаюся?

Ч а р н а в у с. Ды кіньце вы! Гэта ўсё пустыя страхі.

Т у л я г а. Дык, па-вашаму, няма чаго баяцца?

В е р а. Ідзіце, Мікіта Сымонавіч, працуйце, і нікога не бойцеся.

Т у л я г а. Праўда, не баяцца?

В е р а. Не бойцеся. Я нікому не скажу, што вы — дзянікінскі палкоўнік.

Т у л я г а (аж прысеў). Тсс!.. звар'яцелі вы! Хіба гэтым можна жартаваць!

В е р а (смяецца). Ай, баязлівец вы, баязлівец!

Разыходзяцца па сваіх пакоях. Туляга варочаецца і падыходзіць да цёці Каці.

Т у л я г а. Кацярына Іванаўна! Вы, калі ласка, нікому не расказвайце пра гэту гаворку, а то яшчэ за праўду палічаць.

Ц ё ц я  К а ц я. Хіба гэтаму хто паверыць! Які ж вы палкоўнік?

Т у л я г а. Ай-ан! Не гаварыце гэтага слова! Я вас прашу.

Ц ё ц я  К а ц я. Выбачанце, Мікіта Сымонавіч! Больш не буду.

Т у л я г а выходзіць.

З і н а ч к а (уваходзіць). Аляксандра Пятровіча яшчэ няма?

Ц ё ц я  К а ц я. Вашага яшчэ няма.

З і н а ч к а. Чаму майго?

Ц ё ц я  К а ц я. У нас жа два Аляксандры Пятровічы, але ж з Чарнавусам вы ніякіх спраў не маеце, а падпісвае паперкі вам Гарлахвацкі.

З і н а ч к а. Ой, цёця Каця! Я не ведала, што вы такая злая.

Ц ё ц я  К а ц я. Якая ж тут злосць, таварыш Зёлкіна. Я ж праўду кажу: вы сакратар, а ён дырэктар, дык як жа вы без яго можаце абысціся альбо ён без вас?

З і н а ч к а (адыходзячы ў пакой, жартаўліва грозіць пальцам). Ладна, ладна, яхідная жанчына, я вам гэта прыпомню!

Ц ё ц я  К а ц я (адна). Хто парасё ўкраў, у таго ў вушах пішчыць. Я і не думала ёй шпільку падпускаць (Корпаецца нешта ў кутку. Нячутна ўваходзіць Зёлкін. Аглядае калідор, заўважае цёцю Кацю.)

З ё л к і н (знянацку). Добры дзень, цёця Каця!

Ц ё ц я  К а ц я (спалохана). Цьфу ты, нячысты дух! Выбачайце, таварыш Зёлкін. Гэта ж вы так мяне спалохалі!

З ё л к і н. Я ж толькі прывітаўся.

Ц ё ц я  К а ц я. Дзякую вам за такое вітанне. I чаму вы, таварыш Зёлкін, ходзіце так заўсёды, быццам у вас не ногі, а мяккія лапы?

З ё л к і н. Пра мае ногі вы не турбуйцеся.

Ц ё ц я  К а ц я. Я пра сябе турбуюся, а не пра вашы ногі.

З ё л к і н. Скажыце, Аляксандр Пятровіч прыйшоў?

Ц ё ц я  К а ц я. Таго, які вам трэба, няма.

З ё л к і н. А які ёсць?

Ц ё ц я  К а ц я. Чарнавус.

З ё л к і н. А хто яшчэ ёсць?

Ц ё ц я  К а ц я. Усе ёсць.

З ё л к і н. Верачка прыйшла?

Ц ё ц я  К а ц я. Прыйшла.

З ё л к і н. Мусіць, першая?

Ц ё ц я  К а ц я. Першая.

З ё л к і н. Сядзела на канапе і чакала Чарнавуса?

Ц ё ц я  К а ц я. Сядзела і чакала.

З ё л к і н (падміргвае). Ці не ўтрэскалася яна?

Ц ё ц я  К а ц я. Вы лепш глядзіце, каб ваша жонка не ўтрэскалася.

З ё л к і н. Вы за маю жонку не бойцеся, яна ў добрых руках.

Ц ё ц я  К а ц я. У чыіх гэта?

З ё л к і н. У маіх, вядома. Во, у гэтых.

Ц ё ц я  К а ц я. Ха-ха-ха...

З ё л к і н. Чаго вам смешна? Гэта нейкія непрыстойныя намёкі. Вы калі маеце што сказаць, дык кажыце проста.

Ц ё ц я  К а ц я. Ніякіх намёкаў. Я з вашых рук смяюся, што яны такія малыя.

З ё л к і н. Вы, можа, намякаеце на тое, што мая жонка ўчора з некім на машыне ехала? Дык гэта хлусня. Учора адвячоркам мая жонка была тут і працавала. I я прашу вас плётак не распускаць!

Ц ё ц я  К а ц я. А я пра машыну і не казала вам.

З ё л к і н. Адным словам, пакінем пра гэта гаварыць. Калі даведаецца пра вашу гаворку таварыш Гарлахвацкі, дык ён вас з работы прагоніць.

Ц ё ц я  К а ц я. За што? Я ж нічога не кажу, гэта вы самі.

З ё л к і н. А пра што яны гаварылі?

Ц ё ц я  К а ц я. Што ж я ведаю? Машына толькі мігнулася.

З ё л к і н. Ды я не пра тое. Вера з Чарнавусам што гаварылі?

Ц ё ц я  К а ц я. Я не прыслухоўвалася.

З ё л к і н. Нядобра так, цёця Каця. Мы ж з вамі заўсёды прыяцелямі былі.

Ц ё ц я  К а ц я. Праўда, я добра не чула, што яны гаварылі.

З ё л к і н. Пра дырэктара нічога не гаварылі?

Ц ё ц я  К а ц я. Не.

З ё л к і н. А пра мяне?

Ц ё ц я  К а ц я. I пра вас нічога.

З ё л к і н. Няўжо ж яны больш нічога і не гаварылі?

Ц ё ц я  К а ц я. Кажу ж вам, што нічога. Толькі Туляга расказаў, як у яго на вуліцы нейкі чалавек запытаўся, ці не Падгаецкі яго прозвішча.

З ё л к і н. Дык ён што? Спужаўся?

Ц ё ц я  К а ц я. Страшэнна перапужаўся. Кажа, што быў дзянікінскі палкоўнік Падгаецкі, вельмі падобны на яго.

З ё л к і н. А можа, ён і сапраўды які палкоўнік?

Ц ё ц я  К а ц я. Хто?

З ё л к і н. Туляга.

Ц ё ц я  К а ц я. Ды кіньце вы! Я ж яго ведаю даўно, яшчэ да таго, як ён у Варонеж выехаў быў. Ён і ў войску не быў ніколі.

З ё л к і н (заняты нейкімі сваімі думкамі). Цікава, цікава... Вы мне, цёця Каця, заўсёды расказвайце што-небудзь такое... свежанькае... Я вельмі люблю слухаць. (Адыходзіць.)

Ц ё ц я  К а ц я (адна). Бач, ласы які да бабскіх плётак! У самога вушы вялікія, хадзі да выслухоўвай!

Уваходзіць Н і ч ы п а р.

Н і ч ы п а р. Ідзе.

Ц ё ц я  К а ц я. Няхай ідзе.

Н і ч ы п а р. Я зайшоў, каб часамі беспарадку ў цябе якога не было.

Ц ё ц я К а ц я. А які ў мяне беспарадак можа быць? Падмецена, выцерта... Чаго яшчэ трэба?

Н і ч ы п а р. Ды ты баба спраўная. Ну, я пайшоў...

Уваходзіць Г а р л а х в а ц к і. Знімае паліто і капялюш і аддае цёці Каці.

Г а р л а х в а ц к і. Як жывём, цёця Каця?

Ц ё ц я  К а ц я. Нічога, жывём памаленьку.

Г а р л а х в а ц к і. Чаму памаленьку?

Ц ё ц я  К а ц я. Ну, так гаворыцца.

Г а р л а х в а ц к і. Трэба шпарка жыць.

Ц ё ц я  К а ц я. А як гэта — шпарка?

Г а р л а х в а ц к і. А так, каб аж вецер свістаў ля вушэй. Працаваць трэба заўзята. Вось як я, напрыклад,— адпачыць хвіліну часу няма.

Ц ё ц я  К а ц я (убок). Спрацаваўся, бедны! (Гарлахвацкаму.) Ну, учора ж вы, мусіць, адпачылі крыху?

Г а р л а х в а ц к і. Адкуль вы ведаеце?

Ц ё ц я  К а ц я. Я бачыла, як вы з жонкай за горад ехалі на машыне.

Г а р л а х в а ц к і. Жонка сілай ад стала адарвала, каб крыху праветрыўся.

Ц ё ц я  К а ц я. Мне здавалася раней, што ваша жонка чарнявая, адно ж яна бландынка.

Г а р л а х в а ц к і (збянтэжана). Бландынка? Як бландынка?

Ц ё ц я  К а ц я. Ну, бландынка, я ж бачыла ўчора.

Г а р л а х в а ц к і. А можа, і праўда — бландынка. Значыць, яна гэтае самае (круціць рукой каля валасоў) пабландынілася, а я і не заўважыў. (Рагоча.) Так улёг у работу, што нават не заўважыў, калі жонка валасы пафарбавала. Аж смешна! (Рагоча.)

Ц ё ц я  К а ц я. Сапраўды, смешна. Вы думалі, чорныя, а яны светлыя, як у нашай Зіначкі. (Рагочуць абое, разумеючы адзін другога.)

Г а р л а х в а ц к і. Вы толькі не кажыце нікому, што я валасы жончыны пераблытаў, а то смяяцца будуць.

Ц ё ц я  К а ц я. А мне што? Блытайце сабе.

Г а р л а х в а ц к і (супакоіўшыся). Па-мойму, цёця Каця, вы лішнюю плошчу падмятаеце... звыш нормы.

Ц ё ц я  К а ц я. Няхай бы памералі, можа і лішняя.

Г а р л а х в а ц к і. I не мераючы відаць. Напішыце маленькую заяўку, а я налажу рэзалюцыю, каб вам прыбавілі зарплаты.

Ц ё ц я  К а ц я. Дзякую... Я за сакрэты грошай не бяру.

Г а р л а х в а ц к і. Вось як! (Мацае ў кішэнях.) А папяросы забыўся. Як жа я працаваць буду?.. Цёця Каця, вось вам грошы, прынясіце мне два пачкі папярос.

Ц ё ц я  К а ц я. Добра. (Бярэ грошы і выходзіць.)

Г а р л а х в а ц к і (прычэсваецца перад люстэркам). Ну і шэльма баба! Так адсекла!

Уваходзіць ч а л а в е к   у  ф о р м е  НКВД.

Ч а л а в е к   у  ф о р м е. Скажыце, як мне пабачыць Валодзю Пракаповіча?

Г а р л а х в а ц к і. Валодзю Пракаповіча? А хто ён такі?

Ч а л а в е к   у  ф о р м е. Мой брат. Перадайце яму, калі ласка, што брат з раёна прыехаў — няхай ён сюды выйдзе.

Г а р л а х в а ц к і. У нас такога няма.

Ч а л а в е к   у  ф о р м е. Чакайце! Гэта ж інстытут біялогіі?

Г а р л а х в а ц к і. Вы памыліліся: гэта інстытут геалогіі, а інстытут біялогіі знаходзіцца на Шырокай вуліцы. Нумар дома я вам не магу сказаць. (У адных дзвярах паказваецца галава Зёлкіна.)

Ч а л а в е к   у  ф о р м е. Значыць, на Шырокай? Ну, дзякую. Цяпер я ўжо яго знайду. (Выходзіць.)

З ё л к і н (падыходзіць да Гарлахвацкага). Чаго ён прыходзіў?

Г а р л а х в а ц к і (як бы нехаця). Цікавяцца некаторымі асобамі.

З ё л к і н. Кім, калі не сакрэт?

Г а р л а х в а ц к і. Не толькі сакрэт, а дзяржаўная тайна. (Ідзе ў свой кабінет.)

З ё л к і н (адзін). За каго ж гэта бяруцца?.. Называлася Шырокая вуліца... Хто ж там жыве з нашых? (Наморшчыўшы лоб, стараецца прыпомніць, потым дастае з кішэні блакнот і паспешна гартае.) Аляксандр Пятровіч Чарнавус — Шырокая, 2З. Вось табе і выдатны вучоны! Даскакаўся, галубок! Шкада толькі, што гэта здарылася не перад маім дакладам. (Да цёці Каці, што ўвайшла з папяросамі.) Цёця Каця, чулі навіну?

Ц ё ц я  К а ц я. Не, не чула. А што такое?

З ё л к і н. Няможна казаць.

Ц ё ц я  К а ц я. Я нікому не скажу.

З ё л к і н (агледзеўшыся кругом, шэпча). Нашага Чарнавуса... (Далей шэпча нешта ў самае вуха.) Прыходзілі нядаўна.

Ц ё ц я  К а ц я (здзіўлена). Што вы кажаце!

З ё л к і н. Маўчок. Пра гэта ведаю толькі я ды яшчэ адзін чалавек.

Ц ё ц я  К а ц я. А-я-яй! Хто ж бы гэта мог падумаць. Гэткі, здаецца, чалавек! Проста аж не верыцца. (Ідзе з папяросамі ў кабінет дырэктара.)

З ё л к і н (адзін, бярэ тэлефонную трубку). Пеця... ты яшчэ нічога не чуў пра нашага Чарнавуса? Амба... Яшчэ не, але сёння ці заўтра напэўна... Ага, пыталіся адраса. Гэта пакуль што паміж намі... бывай... (Набірае другі нумар.) Саша, гэта ты? Скажу табе навіну... Наш Чарнавус пляснуўся. Не, ён яшчэ на рабоце, але ўжо ўсё роўна, як і там. Каб не ведаў, дык бы не гаварыў. (Вешае трубку. Прыадчыняе адны дзверы, што выходзяць у калідор.) Зіна! Выйдзі сюды на хвіліну. (Выходзіць Зіна.) Ты гэта дзе была ўчора з Гарлахвацкім?

З і н а. Ты ж ведаеш дзе.

З ё л к і н. Я-то ведаю... На машыне раскатвалася...

З і н а. Хто табе казаў?

З ё л к і н. Той, хто бачыў.

З і н а. Глупства! Бабскія плёткі!

З ё л к і н. Зінка, помні! Калі што якое, дык я цябе задушу вось гэтымі сваімі рукамі. Я зараз пайду да Гарлахвацкага і зраблю скандал. (Накіроўваецца да дзвярэй.)

З і н а. Пайдзі, пайдзі, ён табе ўстроіць, што і з работы паляціш.

З ё л к і н (спыняецца). Хацеў табе сказаць навіну цікавую, але калі ты такая — не скажу.

З і н а. Зёлачка, скажы, міленькі!

З ё л к і н. Дзяржаўная тайна.

З і н а. Магіла — нікому не скажу.

З ё л к і н. Нашага Чарнавуса (аглядаецца кругом і шэпча на вуха).

З і н а (робіць вялікія вочы). Ну?!

З ё л к і н. Гэта ведаю толькі я і яшчэ адзін чалавек.

З і н а. Ай! Трэба ж Лідзе пазваніць. Яна ж з Чарнавусавай дачкой дружыць.

З ё л к і н (каб чула Зіна). А Гарлахвацкаму я ўсё-такі зраблю скандал. (Нібы накіроўваецца да дзвярэй кабінета.)

З і н а (махае рукой). Ідзі, ідзі. Я пагляджу, як ты будзеш вылятаць адтуль.

Далей дзея працягваецца ў кабінеце Гарлахвацкага.

Г а р л а х в а ц к і (закурыўшы папяросу, гаворыць да цёці Каці, якая трымаецца за ручку дзвярэй). Вы мне што-небудзь сказаць хочаце, цёця Каця?

Ц ё ц я  К а ц я. Я хацела запытацца, ды не адважуся.

Г а р л а х в а ц к і. Пра што ж вы хацелі запытацца?

Ц ё ц я  К а ц я. Ці праўда гэта, Аляксандр Пятровіч, што пра нашага Чарнавуса гавораць?

Г а р л а х в а ц к і. А што пра яго гавораць?

Ц ё ц я  К а ц я. Ну... вы ж ведаеце. Кажуць, што яго хутка ў нас не будзе...

Г а р л а х в а ц к і. А хто вам казаў?

Ц ё ц я  К а ц я. Таварыш Зёлкін. Кажа, ужо прыходзілі па яго.

Г а р л а х в а ц к і. Зёлкін? (Паўза.) Мусіць, ён ведае, калі казаў.

Ц ё ц я  К а ц я. Вы ж лепш ведаеце?

Г а р л а х в а ц к і. Каб я што і ведаў, дык вам бы не сказаў. Пра гэта гаварыць няможна.

Ц ё ц я  К а ц я. Ага! Дык такі праўда. (Выходзіць.)

Г а р л а х в а ц к і (адзін). Пайшло пісаць! (Паўза.) Цікава панаглядаць, як гэты шаноўны вучоны трапятацца будзе. (Устаў, прайшоўся па пакоі, падышоў да стала, узяў у рукі адну з костак маманта.) Маслы праклятыя! Што я з вамі рабіць буду? Дажыўся таварыш Гарлахвацкі, няма чаго сказаць! Косткамі абклаўся, палеантолагам стаў. А было ж раней — Гарлахвацкаму банкеты, Гарлахвацкаму авацыі, Гарлахвацкі мог любога ў бараноў рог скруціць. I раптам — косткі! Скруці яе, праклятую, калі хочаш! Запхпулі мяне прыяцелі ў гэту дзіру. Далей ад небяспекі. I спецыяльнасць такую ўдружылі, з якой нікуды не паткнешся,— палеанталогія. Гэта значыць, сядзі, Гарлахвацкі, і не рыпайся, а то можаш і нас аскандаліць. Сядзі ціха, а калі спатрэбіцца — пазавём. Сядзець-то тут зацішна... Але Гарлахвацкі сядзець не прывык — вось у чым уся бяда. (Стук у дзверы.) Што ж, зробім выгляд, што мы займаемся навукован працай. (Раскладае на стале косткі, разгортвае кнігі і садзіцца за стол.)

Уваходзіць З ё л к і н.

З ё л к і н. Выбачайце, Аляксандр Пятровіч, што я вам думаць перашкодзіў.

Г а р л а х в а ц к і (нібы з намаганнем адрываецца ад работы). Я вас слухаю, таварыш Зёлкін.

З ё л к і н. Праваронілі, Аляксандр Пятровіч! Ах, як мы праваронілі! Нам даўно трэба было яго прашчупаць.

Г а р л а х в а ц к і. Выбачайце, я нешта не разумею... Што праваронілі? Каго прашчупаць?

З ё л к і н. Вы мяне добра разумееце, Аляксандр Пятровіч, і ведаеце, пра каго я гавару. Ад мяне цяжка схаваць што-небудзь. Досыць мне было пачуць адно слова, як я адразу здагадаўся, пра каго ідзе гутарка.

Г а р л а х в а ц к і. Я вам нічога не гаварыў.

З ё л к і н. Мне і гаварыць нічога не трэба, я і так усё ведаю. Я нават ведаю прычыны.

Г а р л а х в а ц к і. Якія ж прычыны?

З ё л к і н. Брат за граніцай — раз. (Загінае палец.)

Г а р л а х в а ц к і. Брат?

З ё л к і н. Так, родны брат.

Г а р л а х в а ц к і. А яшчэ што?

З ё л к і н. Геалагічную здымку збіраецца рабіць у прыгранічным раёне — два. (Загінае другі палец.) Да брата цягне — разумееце?

Г а р л а х в а ц к і. Усё?

З ё л к і н. Не, не ўсё. Кніга яго шкодніцкая — тры. (Загінае трэці палец.)

Г а р л а х в а ц к і. Якая кніга?

З ё л к і н. А вось гэта, якую ён у выдавецтва здаў.

Г а р л а х в а ц к і. Чым яна шкодніцкая?

З ё л к і н. Залежы фасфарытаў паказаны там, дзе іх вельмі мала, і не паказаны самыя багатыя. Хавае для некага — разумееце?

Г а р л а х в а ц к і. I вы можаце гэта даказаць?

З ё л к і н. Няхай ён раней паспрабуе даказаць, што гэта няпраўда.

Г а р л а х в а ц к і. Гм... Як жа вы — ведаеце такія важныя факты і маўчыце? Хочаце, каб і вас пацягнулі разам з ім?

З ё л к і н. Баяўся раней. А цяпер, калі за яго ўзяліся, я ўжо маўчаць не буду. Пра брата — у мяне ёсць чалавек, які напіша. Пра фасфарыты і пра здымку ў пагранічным раёне я сам шапну ў выдавецтве і на геафаку, дзе ён лекцыі чытае. У Маскву ж паслаў нейкую сваю працу. Чакае адказу, а таго не ведае, што зараз яму дадуць адказ... А што ён пра вас гаворыць, каб вы ведалі... Тулягу як вучонага ён ставіць вышэй вас.

Г а р л а х в а ц к і. Што ж, можа, гэты Туляга і сапраўды вялікія веды мае.

З ё л к і н. Веды-то ён мае, але што за карысць! За ўсё жыццё ніводнага радка не надрукаваў. Баіцца. Усяго ён баіцца. Ходзіць і калоціцца. Кажуць, што ён быў у Дзянікіна палкоўнікам.

Г а р л а х в а ц к і. Ну, дзе ўжо яму!

З ё л к і н. Праўда, праўда! Сёння на вуліцы адзін чалавек пазнаў яго. Дык ён цяпер ні жывы ні мёртвы ходзіць.

Г а р л а х в а ц к і (смяецца). Баязлівы ён, гэта праўда. Палкоўнік! Ха-ха-ха...

У кабінет з ахапкам усялякіх пакупак увальваецца А н н а П а ў-л а ў н а, З ё л к і н знікае.

А н н а  П а ў л а ў н а. Вось палюбуйся, ірад, на сваю жонку! Што я табе — грузавічок, каб гэта ўсё цягаць на сабе?

Г а р л а х в а ц к і. Хто ж цябе прымушае?

А н н а  П а ў л а ў н а. Ці чулі вы! Яшчэ трэба, каб мяне прымушалі дзяцей сваіх адзяваць. (Перабірае пакупкі і кладзе іх на стол.) Жоржыку паліто трэба? Трэба. Штаны яму трэба? Таксама трэба. Славіку коўдру трэба? Ну, і без гэтага не абыдзешся. (Ставіць на стол медны таз.)

Г а р л а х в а ц к і. Што ты, звар'яцела?

А н н а  П а ў л а ў н а. Як гэта — звар'яцела! А што ж, я варэнне ў капелюшы ў тваім буду варыць?

Г а р л а х в а ц к і. Дык хіба ж на стол? Тут жа працаваць трэба. Я проста не разумею, нашто ты ўсё гэта сюды прынесла?

А н н а  П а ў л а ў н а. I яшчэ прынясу. I ванначку прынясу, і прьмус, і пасуду кухонную. Не павалаку ж на сабе дадому.

Г а р л а х в а ц к і. Дык ты б рамізніка ўзяла.

А н н а  П а ў л а ў н а. Дзякую табе за ласку! Вядома ж, ты тры тысячы ў месяц бярэш, што я на рамізніках буду раз'язджаць. Не хворы і сам занесці.

Г а р л а х в а ц к і. Каб ты ведала, Нюрачка, як ты мне перашкаджаеш!

А н н а  П а ў л а ў н а. I заўсёды буду перашкаджаць. Я табе даўно кажу — у цябе павінна быць машына.

Г а р л а х в а ц к і. Дзе ж я яе вазьму?

А н н а  П а ў л а ў н а. Дзе хочаш. Вунь Соня Спевак па ўсім Кіеве раз'язджае на мужавай машыне.

Г а р л а х в а ц к і. Нюрачка, прашу цябе, пе ўспамінай ты мне пра Кіеў! Я і так рад, што сухім з вады выйшаў. Я ж табе казаў, што ва ўсёй гэтай установе ніводнай машыны няма.

А н н а  П а ў л а ў н а. Значыць, такая твая ўстанова. Чаго ты лез сюды? Займі такую пасаду, каб можна было жыць, як людзі жывуць.

Г а р л а х в а ц к і. Чаго лез... Прыпрэ, дык нехаця палезеш.

А н н а П а ў л а ў н а. Але ж цяпер ужо не прыпірае? Усё абышлося добра.

Г а р л а х в а ц к і. Трэба абдумаць, за што раней узяцца.

А н н а  П а ў л а ў н а. За розум вазьміся. У цябе ж нейкае пасведчанне ёсць, што ты вучоны. Дык і дабівайся па вучонай лініі.

Г а р л а х в а ц к і. Пасведчанне... Ты ж ведаеш, як мне гэта паперка прыйшлася?

А н н а  П а ў л а ў н а. На паперцы не напісана, як яна табе прыйшлася.

Г а р л а х в а ц к і. Каб чаго-небудзь дабіцца, як ты кажаш, па вучонай лініі, трэба навуковую працу мець, а не паперку.

А н н а  П а ў л а ў н а. Дык напішы працу. Хто ж табе не дае?

Г а р л а х в а ц к і. Падумай, Нюра, што ты гаворыш. Вазьму я, напрыклад, костку хоць бы гэтага маманта. (Паказвае на костку.) Напішу якое-небудзь глупства, дык жа Чарнавус мне слова выгаварыць не дасць, ён мяне на смех падыме. Тады страціш і гэту пасаду, якую маеш.

А н н а  П а ў л а ў н а. Што там у цябе за Чарнавус такі?

Г а р л а х в а ц к і. Гэта такі Чарнавус, што ўсе гэтыя косці, мабыць, ведае, як свае пяць пальцаў. Тут трэба асцярожна дзейнічаць, з розумам.

Уваходзіць З і н а.

З і н а. Гэта трэба адаслаць, Аляксандр Пятровіч. Падпішыце, калі ласка. (Падае паперу.)

Г а р л а х в а ц к і. Давайце. (Падпісвае.)

З і н а зняважліва аглядао пакупкі, пасля бярэ паперу і выходзіць. Гарлахвацкі з-за жончыных плячэй пасылае ёй пацалунак.

А н н а  П а ў л а ў н а. Гэта што за краля такая?

Г а р л а х в а ц к і. Так, дробязь... сакратар, Зіна Зёлкіна.

А н н а  П а ў л а ў н а. Нешта ты паглядаеш на гэту дробязь, як кот на сала!

Г а р л а х в а ц к і. Што табе здалося?

А н н а  П а ў л а ў н а. Глядзі, каб не збылося! Я не пагляджу, што ты вучоны.

Г а р л а х в а ц к і. Кінь, Нюра! Хіба ж я адважуся што-небудзь такое? Я ж твой характар ведаю.

А н н а  П а ў л а ў н а. Не адважваешся, не адважваешся, а пасля і адважышся. Я цябе ведаю. Нашто табе наогул трымаць яе каля сябе?

Г а р л а х в а ц к і. Як жа каля сябе? Проста яна працуе ва ўстанове, як і ўсе.

А н н а  П а ў л а ў н а. Мужчын табе мала?

Г а р л а х в а ц к і. А дзе ж жанчынам падзецца?

А н н а  П а ў л а ў н а. Дзе хочуць. Няма чаго ім ацірацца каля чужых мужоў.

Г а р л а х в а ц к і. Дзіўна ты разважаеш, Нюра. Няўжо ж усіх жанчын з працы прагнаць?

А н н а  П а ў л а ў н а. У другім месцы як сабе хочуць, а тут я не пацярплю.

Г а р л а х в а ц к і. Так ты мяне можаш аскандаліць.

А н н а  П а ў л а ў н а. I аскандалю. Я наконт гэтага баба шалёная. Як скажу, што ты ў Кіеве вырабляў... Няхай не будзе ні мне, ні другой.

Г а р л а х в а ц к і. Ціха ты! (Азіраецца баязліва.) Я скажу лепш прыбіральшчыцы, каб яна табе памагла занесці. (Прыадчыняе дзверы.) Цёця Каця, хадзіце сюды! (Уваходзіць цёця Каця з пакетамі ў руках.) Пошту прынеслі? Палажыце на стол. Зараз памажыце занесці ка мне на кватэру гэтыя рэчы. (Анна Паўлаўна і цёця Каця выходзяць.)

Г а р л а х в а ц к і (адзін. Бярэ канверт і разрывае). Зноў напамінак. (Чытае.) «Напамінаем вам трэці раз аб неабходнасці даць аб сабе наступныя весткі: 1. Ваша на-вуковая спецыяльнасць. 2. Якія надрукаваныя працы вы маеце? З. Над чым працуеце ў

сучасны момант?..» Ах, чорт!.. Выходзіць, што трэба пісаць навуковую працу... Якую? Адкрыць, скажам, новы від дагістарычнай жывёлы.

Гэта было б цікава... Зрабіць так, каб Туляга і нават сам Чарнавус былі тут у мяне на паслугах... на іх спінах у вялікія вучоныя ўехаць. Хрыбеціны ў іх моцныя, галовы разумныя,— няхай стараюцца, калі хочуць на свеце жыць... (Паўза.) У манастыр мяне сюды саслалі, на пакаянне. Не апраўдаў давер'я. Не, даражэнькі, рана вы Гарлахвацкага ў манастыр саслалі!.. Я дакажу, на што я здатны... Я ў гэтым манастыры так зблытаю карты, што свой свайго не пазнае. Тады вы ўбачыце, чаго варт Гарлахвацкі. (Тэлефонны званок. Гарлахвацкі ў трубку.) Слухаю... Гарлахвацкі... Пра Чарнавуса? А хто гэта пытаецца... З геафака?.. Я вам нічога пэўнага не маю права сказаць... Зёлкін званіў?.. Ён мае нюх на такія справы... Пацікаўлюся... Гэта Зёлкін ведае лепш за мяне. Праверу... Бывайце. (Палажыўшы трубку.) Трэба падліць масла ў агонь. (Набірае нумар.) Выдавецтва? Хто пры тэлефоне?.. Перадайце трубку самому дырэктару. Драчык? Здароў, Ваня... Гарлахвацкі гаворыць... У цябе там у пакоі, здаецца, людзі ёсць... Папрасі ўсіх выйсці. Так, размова будзе сакрэтная. Гатова? Дык вось у чым справа... Вы, здаецца, друкуеце кніжку Чарнавуса? А ты ведаеш, што ён шкоднік? Так, мой супрацоўнік Зёлкін устанавіў, што кніга напісана па-шкодніцку... Зёлкін раскажа табе ўсё падрабязна. За ім і яшчэ тое-сёе лічыцца. З Чарнавусам гаварыць не варта. Пытацца ў ворага, ці праўда, што ён вораг,— гэта смешна... Так, гэта паміж намі, пакуль што... Бывай... (Кладзе трубку.) Ну, пасеяў, дай божа ўраджай сабраць. А калі што якое — Зёлкін адкажа. (Пачынае разбіраць пошту, разрывае канверты, прабягае вачыма. Узяўшы чарговы канверт, чытае ўслых.) «Аляксандру Пятровічу Чарнавусу...» З Масквы... Мусіць, водзыў на яго працу... Цікава, цікава... (Раздзірае канверт і глядзіць на подпіс.) Так і ёсць, прафесар Анікееў піша... (Чытае.) «Паважаны Аляксандр Пятровіч! Папярэдняе азнаямленне з Вашай працай дае нам падставу заявіць, што яна мае не толькі навуковае, але і глыбокае практычнае значэнне. (Углыбіўшыся ў пісьмо, прачытвае ўголас асобныя фразы з яго.) Гэтыя нашы меркаванні апраўдаліся Вашай працай...» Гм... Бачыш ты!.. (Думае.) Паважаны Аляксандр Пятровіч... А чым жа я не Аляксандр Пятровіч? Самы сапраўдпы Аляксандр Пятровіч, хоць у пашпарт паглядзі... Паважаны? Паважаны, дык паважаны — супроць гэтага я таксама не буду пярэчыць. Навуковай працы, праўда, у мяне яшчэ няма... але яна будзе... Так, хутка будзе... (Рашуча згортвае паперку.) Вельмі дзякую вам, паважаны прафесар Анікееў. Такая паперка мне патрэбна. А Чарнавусу яна, як мёртваму кадзіла. (Стук у дзверы. Гарлахвацкі паспешна хавае пісьмо.) Зайдзіце. (Уваходзіць Чарнавус. Гарлахвацкі з шырокім жэстам.) А, міласці просім, Аляксандр Пятровіч!

Ч а р н а в у с. Вы адзін? А мне паказалася, што вы гаварылі з некім.

Г а р л а х в а ц к і. А гэта, ведаеце, такая ў мяне прывычка. З маленства... Люблю дэкламаваць, калі адзін астануся. «Брожу ли я вдоль улиц шумных, вхожу ль во многолюдный храм...» Помніце? Здорава. Дэкламую вось так сам сабе, і пад гэту дэкламацыю такія ўсякія харошыя ідэі прыходзяць у галаву, так лёгка працуецца... Сядайце, расказвайце, што новенькага. Як жывём, працуем?

Ч а р н а в у с (садзіцца). Добра жывём, Аляксандр Пятровіч.

Г а р л а х в а ц к і. Чуў, чуў. У Маскву паслалі, а мне не паказалі. Ах, які вы нядобры!

Ч а р н а в у с. Прабачце, Аляксандр Пятровіч, неяк так яно выйшла, сапраўды нядобра. Аж мне сорамна перад вамі.

Г а р л а х в а ц к і. Я не крыўджуся. Там, вядома, лепш за мяне здолеюць ацаніць вашу працу.

Ч а р н а в у с. Ды нешта адказу доўга няма. Я пачынаю непакоіцца.

Г а р л а х в а ц к і. Чаго вам непакоіцца? Вашы веды і вашы здольнасці даволі вядомы. Я

ўпэўнены, што ваша праца атрымае найвышэйшую ацэнку.

Ч а р н а в у с. Папрацаваў-то я нямала.

Г а р л а х в а ц к і. Працуем мы, трэба сказаць, проста як коні, выбачайце за грубае параўнанне. Часамі дзівішся, як чалавек можа вынесці столькі працы. Навокал жыццё такое прыгожае, столькі радасці, а мы не маем часу імі карыстацца. А старасць не жджэ. Яна, подлая, памаленьку, нячутна падкрадваецца. Вунь і ў вас серабро на скронях.

Ч а р н а в у с. Ёсць такі.

Г а р л а х в а ц к і. Ахвяравалі б вы, Аляксандр Пятровіч, адзін вечарок, ды пайшлі б мы з вамі ў рэстаранчык, выпілі б там па малюсенькай і пагаварылі б, як людзі. Часамі так хочацца пачуць цёплае слова друга.

Ч а р н а в у с. Дзе там рэстаранчык! Часу няма. Там універсітэт, там для дзяцей пішы. Ну, і свая асноўная даследчая работа. Збіраюся маленькую экспедыцыю зрабіць. Хачу ў вас грошай прасіць.

Г а р л а х в а ц к і. Цэлую экспедыцыю?

Ч а р н а в у с. Не пужайцеся. Гэта экспедыцыя будзе складацца з мяне і яшчэ адной асобы.

Г а р л а х в а ц к і. Ну, гэта можна будзе. Вы дайце заявачку, колькі гэта будзе каштаваць, а я пагляджу, што ў нас там ёсць.

Ч а р н а в у с. Каштаваць нямнога будзе.

Г а р л а х в а ц к і. Ды вы не скромнічайце. А то я вас ведаю, вы гатовы пяшком ісці пятнаццаць кіламетраў, каб толькі на рамізніку сэканоміць.

Ч а р н а в у с. А я баяўся, што вы адмовіце.

Г а р л а х в а ц к і. Ну што вы!.. I Вера з вамі едзе?

Ч а р н а в у с. Без яе мне, як без рук.

Г а р л а х в а ц к і. Харошая дзяўчына гэта Верачка.

Ч а р н а в у с. Слаўная дзяўчына. Я проста рад, што маю такую памочніцу.

Г а р л а х в а ц к і. Глядзіце, Аляксандр Пятровіч, не закахайцеся. А то вы — цаца-цаца, ды ў кішэнь.

Ч а р н а в у с. Што вы, баценька! Куды мне, старому!

Г а р л а х в а ц к і. Я ведаю такіх старэнькіх, якім дзяўчаты на шыю вешаюцца.

Ч а р н а в у с. У мяне ўжо дачка такая, як яна.

Г а р л а х в а ц к і. У вас хіба дачка дарослая ёсць?

Ч а р н а в у с. Педінстытут канчае.

Г а р л а х в а ц к і. Вось як!

Ч а р н а в у с. Так. Выдатніца.

Г а р л а х в а ц к і. У папу ўдалася.

Ч а р н а в у с. Слаўная дзяўчурка.

Г а р л а х в а ц к і. Як зваць вашу дачку?

Ч а р н а в у с. Тамара.

Г а р л а х в а ц к і. Харошае імя — Тамара. Мне адразу Лерыантаў успамінаецца. А я, Аляксандр Пятровіч, таксама працу пішу... Хутка канчаю.

Ч а р н а в у с. Вялікая праца?

Г а р л а х в а ц к і. Не так яна вялікая, як цікавая. Вельмі ж мне матэрыял удзячны трапіўся... Думаю нешта новенькае сказаць у сваёй галіне.

Ч а р н а в у с. У палеанталогіі?

Г а р л а х в а ц к і. Так. Думаю арганізаваць пры інстытуце сектар палеанталогіі. Як вы глядзіце на гэта?

Ч а р н а в у с. Што ж, у добры час!

Г а р л а х в а ц к і. Думаю, што вы не адмовіцеся прыняць удзел?

Ч а р н а в у с. Змілуйцеся! Я ж, можна сказаць, прафан у гэтай галіне.

Г а р л а х в а ц к і. Як прафан? Гэты ж, напрыклад, матэрыял вам знаёмы?

Ч а р н а в у с. Ну, гэта косці маманта. А пакажыце мне што-небудзь іншае, дык я і не разбяруся.

Г а р л а х в а ц к і. А хто тут спецыяліст у гэтай галіне?

Ч а р н а в у с. Я такіх не ведаю. Спецыяльнасць гэта даволі рэдкая.

Г а р л а х в а ц к і. Каго б вы мне ўсё-такі параілі з працаўнікоў інстытута?

Ч а р н а в у с. Цяжка мне вам сказаць. Вось хіба Туляга. Раней ён захапляўся палеанталогіяй.

Г а р л а х в а ц к і. Шкада. Але ад свайго намеру я не адступлюся. Прыйдзецца запрасіць сюды на працу вядомых мне палеантолагаў з іншых рэспублік. Праца, якую я рыхтую, будзе першай цаглінкай у гэтай справе. Так і папрашу яе разглядаць як першую спробу.

Ч а р н а в у с. Вы мяне проста заінтрыгавалі. Калі не сакрэт — на якую тэму?

Г а р л а х в а ц к і. А вось гэтага я і не скажу... вам на злосць. Не люблю, ведаеце, афішыравацца. Хутка скончу, зачытаю на савеце, тады крытыкуйце, калі ласка. У вашай асобе спадзяюся бачыць суддзю строгага і справядлівага.

Ч а р н а в у с. Вельмі рад буду пазнаёміцца з вашай працай.

Г а р л а х в а ц к і. Мы з вамі яшчэ пакажам сябе, Аляксандр Пятровіч. Галовы ў нас здаровыя, рукі дужыя, сцяг навукі можам моцна трымаць.

Ч а р н а в у с (устае). Я пра многае не мару, Аляксандр Пятровіч. Хоць нямнога зрабіць, але каштоўнага.

Г а р л а х в а ц к і. Скромнічаеце, скромнічаеце, даражэнькі. А самі ў знамянітасці мерыцеся... Дык заходзьце калі-небудзь.

Ч а р н а в у с. Дзякую.

Г а р л а х в а ц к і. А грошы будуць. Для вас з-пад зямлі дастану.

Ч а р н а в у с. Вельмі дзякую. (Выходзіць.)

Г а р л а х в а ц к і (адзін). А наконт дзяўчуркі трэба ўсё-такі пазваніць. (Бярэ трубку.) Педінстытут? Каго-небудзь з прафкома... Сакратар? Вельмі добра. Я хачу папярэдзіць вас. Тамы у вас вучыцца Тамара Чарнавус?.. Справа ў тым, што яе папа заблытаўся ў варожых справах... Як гэта — яна пры чым? Мусіць жа пры чым, калі я гавару... Так... гавораць з інстытута геалогіі... у нас ёсць пэўныя даныя. Наш супрацоўнік Зёлкін раскажа вам усё падрабязна. Ён зойдзе да вас... Калі ласка... (Кладзе трубку.) Ну вось. Чарнавуса ўпарадкаваў збольшага. Кніга яго свету не ўбачыць, з работы яго, трэба думаць, таксама знімуць адусюль. Адзіны паратунак ён будзе бачыць ва мне. А Гарлахвацкі не толькі з работы яго не зніме, а наадварот — найлепшы яго прыяцель, чулы і велікадушны. Павінен быць мне ўдзячны за гэта? Павінен. Не адважыцца стаць мне поперак дарогі? Думаю, што не адважыцца. Які б ён вучоны ні быў, а і яму свая скура дорага. Цяпер возьмемся за Тулягу. (Адчыняе дзверы ў калідор.) Хто тут ёсць? Нічыпар! Скажыце таварышу Тулягу, што я прашу яго зайсці да мяне. (Зачыняе дзверы.) Зараз мы дадзім ход яго ведам.

Т у л я г а (уваходзіць нясмела). Вы мяне клікалі, Аляксандр Пятровіч?

Г а р л а х в а ц к і. Я, Мікіта Сымонавіч, хацеў сказаць вам адну рэч, ды не ведаю, ці варта. Уласна кажучы, і гаварыць я не маю права.

Т у л я г а (спужаны). Што-небудзь для мяне непрыемнае?

Г а р л а х в а ц к і. Не скажу, каб гэта было вельмі прыемна для вас.

Т у л я г а (калоцячыся). Аляксандр Пятровіч, родненькі! Што ж такое?

Г а р л а х в а ц к і. Прыходзілі, пыталіся пра вас.

Т у л я г а. Пра мяне?

Г а р л а х в а ц к і. Так. Кажуць, у вас працуе тут нейкі Туляга. Чалавек нявысветлены.

Т у л я г а (са страхам). Нявысветлены?

Г а р л а х в а ц к і. Ціне вядзе ён, кажуць, тут якой-небудзь падрыўной работы і ці праўда гэта, што ён дзянікінскі палкоўнік?

Т у л я г а. Палкоўнік?

Г а р л а х в а ц к і. Так. I прозвішча палкоўніка называлі, але я забыўся.

Т у л я г а. Не Падгаецкі?

Г а р л а х в а ц к і. Здаецца, Падгаецкі.

Т у л я г а (хапаецца за галаву). Ай, ай! Дайшло-такі! Каб яна правалілася з сваім языком! Прасіў жа не гаварыць нікому.

Г а р л а х в а ц к і. А вы каму-небудзь расказвалі па сакрэту сваю біяграфію?

Т у л я г а. Паверце, Аляксандр Пятровіч, што ўсё гэта выдумка ад пачатку да канца. Я палкоўнікам ніколі не быў.

Г а р л а х в а ц к і. Ну, можа, падпалкоўнікам. Справа ж не ў гэтым.

Т у л я г а. I падпалкоўнікам не быў.

Г а р л а х в а ц к і. А чаго ж вы былі ў Дзянікіна?

Т у л я г а. Я не ў Дзянікіна, а ў варонежскай гімназіі настаўнікам быў.

Г а р л а х в а ц к і. А я вас, помніцца, бачыў недзе на фатаграфіі... у палкоўніцкай форме.

Т у л я г а. Вы, мусіць, бачылі палкоўніка Падгаецкага. Ён быў падобны на мяне.

Г а р л а х в а ц к і. Іначай кажучы, ваша сапраўднае прозвішча Падгаецкі? Вы тут пад чужым прозвішчаы?

Т у л я г а. Што вы, Аляксандр Пятровіч! Я і на свет нарадзіўся Тулягам. I дзяды і прадзеды мае былі Тулягі.

Г а р л а х в а ц к і. Значыць, вы ў Дзянікіна былі пад чужым прозвішчам?..

Т у л я г а. I там я быў Туляга. Я ж кажу,— настаўнікам быў.

Г а р л а х в а ц к і. Як жа вы з Беларусі аж там апынуліся?

Т у л я г а. Ад немца ўцякаў. Як немцы ў 1915 годзе Баранавічы ўзялі, дык я і пераехаў.

Г а р л а х в а ц к і. Ну, гэтыя казкі вы расказвайце сваёй бабулі. Ніхто ім не паверыць.

Т у л я г а. Як жа мне гэта даказаць? Да каго звярнуцца? Навучыце, Аляксандр Пятровіч.

Г а р л а х в а ц к і. Дакажыце сваёю працай.

Т у л я г а. А як жа з палкоўнікам быць?

Г а р л а х в а ц к і. Гэта мы без вас высветлім.

Т у л я г а. Значыць, толькі працаю?

Г а р л а х в а ц к і. Працаю і паводзінамі. Што да працы, дык я прапаную вам заняцца палеанталогіяй.

Т у л я г а. Палеапталогіяй? Чаму палеанталогіяй?

Г а р л а х в а ц к і. Я хачу, каб вы працавалі пад маім непасрэдным наглядам.

Т у л я г а. Што ж я буду рабіць пад вашым наглядам?

Г а р л а х в а ц к і. Мы з вамі будзем пісаць навуковую працу.

Т у л я г а. Мы з вамі? Удвух?

Г а р л а х в а ц к і. Так. Вы папішаце, а я прачытаю, праверу. Пасля мы яе зачытаем на савеце, апублікуем.

Т у л я г а. За нашымі подпісамі?

Г а р л а х в а ц к і. Не. Вы ж разумееце, што ставіць сваё прозвішча побач з вашым мне нязручна.

Т у л я г а. Значыць, толькі за маім подпісам?

Г а р л а х в а ц к і. Не, толькі за маім.

Т у л я г а. Значыць, напішу працу я, а яна будзе лічыцца вашай?

Г а р л а х в а ц к і. Гэта зусім не важна, чыёй яна будзе лічыцца. Важна тое, каб гэта праца не прапала для грамадства. Прозвішча ваша можа яе скампраметаваць.

Т у л я г а. Ага, разумею... Толькі я хацеў запытацца ў вас, ці не будзе гэта... подласцю?

Г а р л а х в а ц к і. Вы забываецеся, гаспадзін палкоўнік!

Т у л я г а. Выбачайце, я не вас меў на ўвазе. Я кажу, ці не будзе гэта подласцю з майго боку?

Г а р л а х в а ц к і. Ну, ваш бок мяне мала цікавіць. Скажыце, вы згодны так працаваць?

Т у л я г а. Дазвольце мне падумаць.

Г а р л а х в а ц к і. Дзве мінуты. (Прайшоўся па пакоі.) Я ведаю, што вы думаеце. Вы думаеце, а што, калі расказаць пра гэта сакратару парткома Левановічу альбо Веры? Праўда, думаеце так?

Т у л я г а. Прызнаюся, прыходзіла мне ў галаву такая думка.

Г а р л а х в а ц к і. Дык выкіньце яе з галавы. Яна вас загубіць. Сведак у вас няма, ніхто вам не паверыць, а павераць мне. I мне няцяжка будзе даказаць, што гэта паклёп, вылазка дзянікінца. Тады трымайцеся! Варта мне толькі зняць трубку, пазваніць — і ваша песенька спета. (Туляга сядзіць прыгнечаны.) Ну дык як? Згодны?

Т у л я г а. (прыгнечаны) Згодзен.

Г а р л а х в а ц к і. Даўно б так. А цяпер наконт працы... Я думаю, што нам гэта дрэнь не падыдзе. (Паказвае на косці маманта.) Маманты цяпер сталі чуць не хатняц жывёлай. Трэба знайсці нешта новае.

Т у л я г а. Новае тут цяжка знайсці.

Г а р л а х в а ц к і. Знойдзеце, вы толькі пашукайце добра. А я аб'яўлю, што пішу працу на тэму: «Новы від дагістарычнай жывёлы». Дагаварыліся?

Т у л я г а (слабым голасам). Дагаварыліся. (Выходзіць прыгнечаны.)

Г а р л а х в а ц к і (адзін). Гатоў. Цяпер хоць ты з яго вяроўкі ві.

З а с л о н а